مرتفع ترین هرم ماسه بادی جهان در ریگ یلان واقع در شرق بیابان لوت شناسایی گردید.
استقرار توده های ماسه بادی ناحیه ریگ یلان در گستره ای به مساحت حدود 10000 کیلومتر مربع در شرق بیابان لوت، از دیرباز کنجکاوی دانشمندان علوم زمین را به خود جلب کرده بود و همواره آرزو داشتند که روزی به سرزمین ماسه های روان راه یابند. اما پهنه وسیعی از ریگ یلان که از میلیون ها سال پیش در تسلط توده های انبوه ماسه بادی قرار داشتند، تصور گذر از آن مکان را از ذهن هر کنکاش گری دور می کرد. با این همه محققان علوم زمین به ویژه دکتر فرج الله محمودی با کمک تصاویر و نقشه های هوایی به این مهم دست یافته بودند که در ریگ یلان بلندترین تپه های ماسه بادی دنیا قرار دارد. اما موضوعی که به تمامی برداشت ها ، پایان می داد، پیمایش علمی ، محیطی بود که اخیرا و پیرو مطالعات عملی- علمی چندین سال گذشته ، محققان کانون سبز فارس و دیگر کارشناسان همراه در ابتدای اسفند ماه سال جاری محقق گردید و نتایج تلاش آنان منجر به شناسایی میزان ارتفاع و موقعیت جغرافیایی بلندترین هرم ماسه بادی جهان در بیابان لوت گردید.
در این خصوص با بهمن ایزدی رئیس هیئت مدیره کانون سبز فارس که حدود یک دهه در پیچیده ترین عوارض طبیعی بیابان لوت با پیمایش های تحقیقاتی ، مطالعه می نماید و تاکنون اطلاعات وافری در خصوص زمین پیکر شناسی ، شبکه هیدرولوژی ، اکولوژی و .... بیابان لوت ارایه کرده است و اخیرا نیز با همکاری تیم پژوهش موفق به شناسایی و بررسی هرم های مرتفع ماسه بادی ریگ یلان شده اند، به گفتگو می نشینیم.
بیابان فرا خشک و گرم لوت در قیاس با بوم سازگان همگون در عرصه جهان ، دارای ویژگی های کم نظیر و منحصر بفرد است که موجب شده برخی از بوم ناحیه های آن بیابان در صدر عوارض طبیعی مناطق خشک جهان قرار گیرد.
ریگ یلان در گستره ای به عرض های متغیراز 55 تا حدود 70 کیلومتر و طول تا حدود 160 کیلومتر با مساحت حدود 10000 کیلومتر مربع در شرق بیابان لوت استقرار یافته است.
ریگ یلان محل تلاقی مرزهای سیاسی سه استان همجوار است و باعث شده که استان های سیستان و بلوچستان درشرق و کرمان در غرب و خراسان جنوبی در شمال شرق آن ناحیه قرار گیرند. وجود هزاران تپه و هرم های ماسه بادی مرتفع در ریگ یلان که اکثر مواد ریزدانه تشکیل دهنده آن منشاء داخلی دارد، بر اثر انجام عملیات کاوشی و فرسایشی باد در دوران مرطوب بین دوره های یخبندان اول و دوم در ناحیه کلوت ها واقع در غرب لوت مرکزی باعث شده تا مواد ریزدانه ناحیه کلوت ها بواسطه عمل بادرُفتی به مناطق ریگ یلان واقع در شرق لوت حمل و بارگزاری گردد. جنس مواد حمل شده عموما کوارتز، رس، گچ و نمک است که از ناحیه کلوت ها حمل و به همراه خاکسترهای آتشفشانی ارتفاعات اطراف و تپه های بازالتی مدفون در ماسه بادی های برخی از نواحی ریگ یلان ، در آن ناحیه بارگذاری شده و بدین ترتیب، پیچیده ترین و مرتفع ترین هرم های ماسه بادی دنیا در آن ناحیه تشکیل شده است.
هرم های ماسه بادی ترکیبی از برخان وسیف اند که در واقع از برخورد سیستم های بادی با جهات متفاوت حاصل می شوند. برخان ها و سیف ها نیز بر اثر عوامل گوناگونی از جمله باد و طوفان، میزان رطوبت ، درجه حرارت سطح و محیط و....با اشکال گوناگون موازی و قرینه و نا منظم و توده های متداخل شکل می گیرند . این اشکال ماسه ای در جهت باد دارای شیب ملایم بوده ( پشته ) و در جهت مخالف آن دارای شیب تند ( قیف و دیواره ) می باشند.
از دیرباز تمامی محققان داخلی و خارجی برای حصول سطوح رسوب گذاری شده مواد تخریبی در ریگ یلان، تمایل داشتند که به آن بوم ناحیه سفر کنند اما به دلیل پیچیدگی عوارض زمین شناسی و موانع طبیعی بسیار سخت موفق به ورود به آن ناحیه نشدند و صرفا پروفسور تئودور مونو و دکتر احمد مستوفی موفق گردیدند به بخش کم ارتفاع جنوب شرقی ریگ از 18 تا 21 مارس 1969 میلادی وارد گردند.
طی مطالعات بوم شناختی لوت، محققان کانون سبز فارس در چند سال گذشته با ورود به بخشی از ریگ یلان و همچنین مطالعه دقیق منحنی میزان سطوح ارتفاعی مواد ماسه ای بارگذاری شده شرق لوت به همراه دیگر متخصصان همکار و همچنین با مطالعه عکس ها و نقشه های هوایی استاد دکتر فرج الله محمودی، موفق شدند موقعیت دقیق برخی از بلندترین هرم های ماسه ای ریگ یلان را تعیین کنند. پیرو همین مطالعات در ابتدای اسفند ماه سال جاری با فراهم کردن تجهیزات دقیق اندازه گیری سطوح ارتفاعی ، بیش از پنجاه کیلومتر به حوزه استقرار بلندترین توده های ماسه بادی ریگ یلان نفوذ کردند. بنابراین با بهره جستن از مکانیزم ترابری منحصر به عبور از عوارض ماسه ای ، از ده ها سیف، برخان و توده های مرتفع و چاله ها و کفه های پست ماسه ای گذشتند و برخی از هرم های مرتفع از پیش تعیین شده را با دستگاه های دقیق اندازه گیری سطوح ارتفاعی، بررسی و اندازه گیری کردند.
شایان ذکر است که این گروه توانست؛از طرفی با پیمایش و صعود به هرم های مرتفع که برخی از آنان دارای شیب حدود 70 درجه بودند، فراز آن هرم ها را با دستگاه موقعیت یاب جهانی و همچنین داده های جغرافیایی گوگل ارت اندازه گیری کنند و از سویی دیگر موفق شدند اختلاف میان اطلاعات واصله را نیز تعیین کنند و در نهایت به این نتیجه رسیدند که: بهترین مکانیزم برای حصول دقیق ترین میزان بارگذاری هرم های ماسه بادی، تجهیزات دقیق مهندسی است که خطای آن کمتر از یک سانتیمتر است. در برنامه مطالعات محیطی مذکور بخشی وسیعی از منطقه مورد نظر و شش هرم مرتفع از کف کریدور و چاله موجود در دامنه هرم ها اندازه گیری شد و در نتیجه هرم های شماره 4 ، 5 و 6 به ترتیب با ارتفاع های 33/510 متر ، 513 متر و 520 متر، در ردیف بلندترین هرم های موجود در ریگ یلان اندازه گیری شدند.
قابل ذکر است موقعیت واقعی بستر سازند هرم های مذکور مورد مداقه محققین قرار گرفت و بر اساس آن معلوم شد که از کف گود بزرگ ( کمترین سطح موجود در دامنه هرم ها ) مواد ماسه ای بارگذاری شده فاقد هرگونه ناهمواری غیر از ماسه بادی می باشد.
این برنامه تحقیقی که در واقع به مشخص شدن یکی از مهم ترین هویت های طبیعی ، ملی کشور در سطح جهان کمک کرد، به مناسبت پاس داشت تلاش های دکتر فرج الله محمودی استاد دانشگاه های تهران که در طول سال های 1347 تا 1351 خورشیدی در طرح مشترک بررسی مناطق خشک با همکاری دانشگاه تهران و دانشگاه سوربن فرانسه حضور داشت و با ارایه کتاب ریگ زارهای مهم ایران ، تلاش موثری در معرفی لندفرم های ماسه بادی کشور به عمل آوردند، برگزار شد. قابل ذکر است بررسی برخی از هرم های مرتفع تعیین شده دیگر، به دلیل کمبود وقت به فرصت دیگر ی موکول شد و به نظر می رسد که برخی از هرم های موجود با کمی اختلاف با سطح ارتفاعی هرم شماره 6 در آن ناحیه وجود دارند که اندازه گیری آنان به زمان دیگری موکول گردید . اما وجود هرم ماسه بادی با ارتفاع 520 متر، از طرفی دیگر به معنای افزایش 220 متری هرم ماسه بادی ایران در قیاس با مرتفع ترین هرم ماسه بادی ثبت شده در دنیا است که در کشور چین می باشد و تا کنون در صدر بلندترین هرم های ماسه بادی جهان قرار دارد. تعیین پرفرازترین هرم ماسه بادی جهان پیرو مطالعات بوم شناختی بیابان لوت با هم کاریSGP/GEF/UNDP انجام شد. این برنامه بر اساس تلاش های مشارکت مدار محققین ، آقایان رضا کشکولی ( مسئول تدارکات تجهیزات مهندسی اندازه گیری )، مجید خاتمی ( مسئول اندازه گیری سطوح ارتفاعی به وسیله دستگاه های مهندسی)، فرهنگ خاتمی و خانم مرضیه پیمانی ( مستندسازان تصویری)، بهمن ایزدی ( مسئول طرح ) و نعمت اله امیریان ( مسئول پیمایش محیطی و اندازه گیری سطوح ارتفاعی بوسیله دستگاه موقعیت یاب جهانی (GPS ) عینیت یافت که با گذر از معابر سخت طبیعی به قلب ناحیه مرتفع ریگ یلان انجام شد.
شایان ذکر است تعیین پرفراز ترین هرم ماسه ای جهان در بیابان لوت از سویی دیگر کمک شایانی به ثبت پرونده جهانی لوت در فهرست سازمان بین المللی یونسکو می کند که پرونده ثبتی آن در بهمن ماه سال جاری تقدیم آن سازمان گردید.
بهمن ایزدی
12/12/93